Gijsbrecht van Aemstel is een mythe over Amsterdam, verteld in taal die van gewone sprookjes en volksverhalen, epische vertellingen maakt. Het stuk staat vol ijzersterke dichtregels die half Nederlands uit zijn hoofd kent, het zit tjokvol geweld en huiveringwekkende wreedheid en het speelt zich allemaal niet in een ver vreemd sterrenstelsel af, maar hier in Nederland, in het centrum van Amsterdam.
'De Gijsbrecht' is wat theatermakers een 'weerbarstig stuk' noemen. Dat is een term die ze gebruiken als ze het heel ingewikkeld vinden om van een tekst een fatsoenlijke voorstelling te maken, terwijl ze er wel veel in zien dat ze mooi vinden.
Gijsbrecht van Aemstel is naar onze maatstaven, niet een goed stuk. Het zit vol problemen die het in onze theaterpraktijk onmiddelijk zouden diskwalificeren, als het vandaag geschreven zou zijn. Problemen, die zich niet laten wegpoetsen door het in een moderne setting te plaatsen en de taal bij te werken. Problemen die maken, dat de meeste mensen éénmaal in hun leven een uitvoering van het stuk hebben gezien - meestal meegesleept door school of ouders - en aan de ervaring een grondige afkeer van het stuk of zelfs theater in het algemeen hebben overgehouden. Niet voor niets lieten theatergezelschappen de opvoeringen van Gijsbrecht vaak volgen door een vrolijke klucht van Bredero: het publiek had een beproeving doorstaan en had wel een beloning verdiend.
En toch.... het zou eeuwig zonde zijn als hierdoor dit icoon uit de Nederlandse Theatergeschiedenis, in de vergetelheid zou verdwijnen. Het is per slot ook weer niet zo dat we omkomen in theater iconen uit de 17e eeuw ...
Ik wil daarom een theatertekst maken die ‘De Gijsbrecht’ opnieuw introduceert. Niet alleen door het verhaal te pimpen, maar door het te laten zien als een product van zijn tijd, met zijn charmes en zijn tekortkomingen.
Ook zag ik een gelegenheid om iets te vertellen over onze verhouding tot cultureel erfgoed. Dat het niet heilig is en je je eigen versie van Grote Belangrijke Kunstwerken mag maken.
Neem bijvoorbeeld die te gekke beeldengroep van de Nachtwacht op het Rembrandtplein.
Ik vind het ook eeuwig zonde dat de gemeente Amsterdam het aan de horeca-ondernemers rond het Rembrandtplein heeft overgelaten of de beeldengroep er kon blijven staan.
Lang geleden had ik een schets gemaakt voor een bewerking van de Gijsbrecht, van de scène waarin Vosmeer wordt verhoord. Ik kwam deze scène tegen tijdens het likken van mijn wonden, en ik moest er weer om lachen. Ik herlas Vondel's Gijsbrecht en het viel me op dat het personage Gijsbrecht een enorme faalhaas is. Dit trof me.
Gijsbrecht iseen enorme faalhaas.
Ik heb zelf tien jaar gewerkt aan het op poten krijgen en houden van toneelgroep Opium voor het Volk. Tien voorstellingen en enkele honderden uitvoeringen verder kwam het tot een abrupt einde. De laatste voorstellingen van Opium voor het Volk wilden maar niet worden wat ik hoopte, moest ik onder ogen zien dat ik niet alleen geen artistiek leiden van een toneelgroep moest zijn, maar ook dat mijn visie voor het soort voorstellingen dat ik de komende jaren wilde maken, domweg niet klopte. Ik zat verkeerd. Ik had verkeerde keuzes gemaakt en het uiteindelijke ineen zakken van de toneelgroep had ik aan niemand anders dan mijzelf te wijten. Ik had gefaald.
Een verstandig mens heeft ooit gezegd dat wie nooit gefaald heeft, nooit iets gedaan heeft dat de moeite was. En zo is het.
In Vondels intellectuele omgeving werd het juist als een deugd gezien om op tijd in te zien dat er een mislukking op handen is. In Gijsbrecht van Aemstel neemt de hoofdpersoon een paar domme beslissingen die catastrofaal uitpakken en de ontknoping van het stuk draait om het overtuigen van Gijsbrecht dat verzet nutteloos is, en dat het beter is om te leren leven met een mislukking dan je aan trots en verongelijktheid over te geven.
Nu iedereen non-stop blootstaat aan het oordeel van zo'n beetje de hele planeet, is een loser gevonden worden voor veel mensen het ergste wat hen kan overkomen. In je zorgvuldig opgebouwde publieke identiteit mogen mislukkingen alleen bestaan als tijdelijk dieptepunt in een verhaal dat uiteindelijk uitmondt in een overwinning. Het mantra is: ‘wat er ook gebeurt, geef nooit op.’ En zo stampen we elkaar een fabeltje in het hoofd dat tot veel frustratie, verdriet en woede leidt. Want je hebt toch stevig doorgezet? Hoe kan het dan dat het toch niet gelukt is? Dat is dan niet eerlijk en helemaal niet wat ze je beloofd hebben. O, zo.
Soms lukt iets gewoon niet. Je kunt nog zo hard aan iets gewerkt hebben, nog zo dapper zijn geweest, nog zo veel liefde en toewijding in iets gestopt hebben, - de hele onderneming kan gewoon uit je handen kletteren omdat je zelf een fout gemaakt hebt. Dan moet je helemaal van voren af aan, of met iets heel anders, beginnen. Dat is natuurlijk waardeloos, maar het hoeft niet een periode van schande te zijn die je in stilte uit moet zitten tot je er weer een positieve draai aan hebt kunnen geven.
Door een fout van Gijsbrecht van Amstel lag de halve stad in lichterlaaie en trekt een vijandend leger plunderend en moordend door de straten.
Ook deze onderneming, deze bewerking van Gijs van Amstel, kan finaal mislukken. Ik ga niet doen alsof ik me dat geen verdriet zou doen. Ik weet wel dat ik het wel weer te boven kom.
En voor het geval je dat vandaag even moet horen: dat geldt ook voor jou.